Cây ngò rí (rau mùi)

Các tên gọi khác 

- Tên khoa học: Coriandrum Sativum L.

- Tên tiếng anh: Coriander

- Tên tiếng Đức: Coriandre, Korlander

Ở Việt Nam: cây ngò rí miền Bắc nước ta gọi là rau mùi, ngoài ra còn có một số tên khác như: hương quy, nguyên tuy, ngổ thơm…

1. Nguồn gốc của cây ngò rí

- Có lẽ Ngò rí (rau mùi) là một trong những cây gia vị đầu tiên được sử dụng bởi con người và được biết đến từ rất sớm, khoảng 5.000 năm trước Công Nguyên.

- Ngò rí là cây bản địa vùng Trung Đông và Nam Âu, và dần cũng biết đến ở Châu Á.

- Với đặc tính dễ thích ứng với nhiều điều kiện sinh thái khác nhau mà cây ngò rí được trồng khắp nơi trên thế giới, từ các vùng Nhiệt Đới, Á Nhiệt Đới tới vùng Trung Đông, ở vùng khí hậu nhiệt đới, cây ngò rí sinh trưởng rất tốt nên được dùng để sản xuất với quy mô lớn.

- Ở nước ta, trước đây cây ngò rí được trồng tập trung phần lớn ở các vùng phía Bắc, nhưng hiện nay loại rau này cũng được trồng nhiều ở các tỉnh phía Nam dùng để ăn sống. Đặc biệt ở Bạc Liêu người dân đã ứng dụng vào sản xuất ở quy mô lớn và đạt được hiệu quả kinh tế rất cao.

2. Giống cây rau mùi

- Là loại cây có quả tự khai, đây là cây hàng niên. Tùy điều kiện tự nhiên của từng mùa vụ và kỹ thuật khác nhau mà ngò Rí có chu kỳ sinh trưởng rất khác nhau..

- Tùy theo cỡ hạt mà ngò Rí được chia làm 2 loại: Loại hạt to có kích thước từ 3-5 mmm và hạt hạt loại nhỏ có kích thước dưới 3mm. Hàm lượng dầu và cách sử dụng của 2 loại này cũng khác nhau. Loại hạt to được trồng nhiều ở vùng Cận nhiệt đới và Ôn đới ( Ấn Độ, Ma Rốc, Ai cập) có chu kỳ sinh trưởng ngắn và hàm lượng dầu thấp, thường dưới 1% loại này thường được nghiền và trộn với sản phẩm khác. Loại hạt nhỏ được trồng ở những vùng ôn đới lạnh hơn ( Trung và Đông Âu), có chu kỳ sinh trưởng dài và chứa nhiều dầu, thường để trích tinh dầu.

3. Đặc tính thực vật của cây ngò rí

- Cây ngò rí là loại thảo mộc có lá, hoa, trái rất đẹp và độc đáo, có nơi trồng trong vườn ươm làm cây cảnh trang trí.

Đặc điểm thực vật học của cây ngò rí

3.1. Rễ cây rau mùi

- Cây ngò rí có rễ cọc, thô, hơi sằn sùi, màu nâu nhạt, có hình dạng giống như củ cà rốt, dài trung bình 10cm. Tùy theo giống và điều kiện đất mà rễ có thể phát triển dài hơn. Từ rễ chính mọc ra nhiều rễ nhỏ, tập trung nhiều nhất là ở phần tiếp xúc giữa thân và rễ, các rễ cây đễ bị đứt nên cũng có nguy cơ nấm bệnh tấn công. Rễ ăn cạn, chịu úng kém.

Rễ cây ngò rí

3.2. Thân ngò rí

- Thân ngò rí cao từ 40-58 cm, tròn xốp, có nhiều đốt, ở mỗi đốt mang lá và cành. Tán rộng từ 20- 40 cm. Vỏ có màu xanh, hơi tím. Ở phần gốc có màu sậm hơn phần ngọn, ruột thân màu trắng lốp. Tử khi gieo đến trước trổ bông lòng thân ngắn và chỉ bắt đầu vươn cao khi cây trồng được khoảng 30 ngày (khi chuẩn bị trổ bông).

3.3 Lá cây ngò rí.

- Lá mọc đầu tiên hình mũi mác, còn lá kế tiếp có hình dạng giống như hình của bàn nạo dừa nên nông dân thường gọi là lá bàn nạo. Lúc cây còn nhỏ, thân chưa vươn cao lá có bẹ to ôm thân, phiến lá như một cái quạt với những thùy lớn màu xanh xám. Khi cây vườn cao chuẩn bị ra bông lá nhỏ lại, phiến lá hình sợi màu xanh sáng, có mùi thơm.

Lá cây ngò rí

3.4 Hoa ngò rí ( Rau mùi )

- Phát hoa ngò Rí hình tán, có từ 3 đến 10 hao nhỏ, màu hơi hồng tím, xanh nhạt hay trắng tùy giống. Hoa có 5 cánh với hình dạng bất thường, có 5 tiểu nhị, 5 lá dài và 2 vòi nhị, còn những tán hoa sau chỉ có hoa đực. Thường những hoa lưỡng tính có nhị đực trưởng thành trước nhụy cái. Sau khi nhị đực già, vòi nhụy mới bắt đầu nhận phấn nên hoa không tự thụ phấn được mà sự thụ phấn xảy ra là nhờ hạt phấn từ những cây khác do côn trùng mang đến. Tuy nhiên, phấn cũng có thể được cung cấp bởi những hoa đực trên cùng một cây, cách thụ phấn này đòi hỏi khi không cần nhờ đến côn trùng vì hoa đực nằm ở vị trí cao hơn, khi hạt phấn tung ra rớt xuống với những hao cái nằm bên dưới.

Hoa của cây rau mùi

- Hạt phấn được tạo ra từ những túi phấn màu tím và mật hoa được tiếp ra nêm ướm, cả hai có tác dụng thu hút ong, bướm trong thời kỳ nở hoa, giúp cây thụ phấn. Mặc dù pột phần hoa ngò Rí có khả năng thụ phấn, nhưng nuôi ong trong vùng  trồng sẽ làm tăng khả năng đậu quả từ 50- 70%

3.5 Trái cây ngò Rí ( thường gọi là hạt)

- Trái là bế quả hình cầu, khi còn non màu xanh nhạt, bóng láng, khó ngửi. Khi chín có màu nâu nhạt và có mùi thơm, với một đầu hơi nhọn còn đàu kia bằng phẳng. Trên vỏ trái có gân sọc và đây là vị trí trái nứt để bung ra hai hạt màu tắng sữa. Thời gian từ khi trổ bông đến khi hạt chín khoảng 25-30 ngày. Kích thước trái khoảng 3-5mm. Trọng lượng trung bình tue 1000 trái khoảng 9 g. Trái chứa khoảng 1% tinh dầu, 5% tro, malic acid và chất béo. Hàm lượng tinh dầu trong trái đát quan trọng đối với việc canh tác loại cây này.

Trái hay còn gọi là hạt cây ngò rí

4. Công dụng mang lại từ cây ngò rí

Tất cả các bộ phận của ngò rí đều được sử dụng từ thân, lá, hạt, rễ.

- Trong 100 g hạt ngò rí có khoảng 100g tinh bột, 20% chất béo, 10% protein     và khaorng 30 chất xơ, giàu vitamin và tinh dầu     

- Hạt được làm gia vị và được gọi là chất gia vị thiên nhiên rất an toàn cho người sử dụng. Khi dùng làm gia vị, hạt được xay mịn. Để tăng mùi thơm khi sử dụng nên rang nhẹ trước khi xay

- Ngoài ra hạt rau mùi còn được dùng để trích tinh dầu dùng trong công nghệ xà phòng, nước tăm, làm dầu thơm

- Tinh dầu ngò rí có tác dụng tốt cho hệ thần kinh, kiểm soát đường huyết, giảm cholesterol, làm thuốc sổ

- Ngoài ra trái ngò rí còn dùng trị đau bụng, viêm màng kết, thấp khớp

- Thân và lá ngò rí được dùng trị bệnh trĩ, nhức đầu, viêm sưng

- Khi mụn nhọt, nghiền mịn hạt ngò rí thêm ít nước và đắp lên sẽ nhanh khỏi hẳn.

- Ở Thái lan, rễ cây ngò rí được dùng để tạo thêm mùi vị cho thịt và bột cà ri

- Lá ngò rí được thái nhỏ và sử dụng tươi, là gia vị rất quen thuộc trong các món như: canh, cháo, hầm,...