Các cặp thiếu Dinh Dưỡng thường đi kèm trên cây trồng – Nguyên nhân và cách xử lý

Trong thực tế sản xuất nông nghiệp, các triệu chứng thiếu dinh dưỡng trên cây trồng thường không xuất hiện đơn lẻ. Thay vào đó, nhiều nguyên tố bị thiếu đồng thời hoặc liên tiếp, gây khó khăn trong việc nhận biết và xử lý.
Hiểu rõ mối liên hệ giữa các nguyên tố dinh dưỡng sẽ giúp bà con chẩn đoán chính xác, bổ sung đúng loại phân bón và nâng cao năng suất, chất lượng cây trồng.

1. Nguyên nhân các nguyên tố thường thiếu cùng nhau

Có ba nguyên nhân chính dẫn đến hiện tượng thiếu dinh dưỡng kết hợp:

1. Cạnh tranh hấp thu:
   Các ion có điện tích tương tự (ví dụ Ca²⁺, Mg²⁺, K⁺) cạnh tranh vị trí hấp thu trên rễ, khi một nguyên tố dư thừa sẽ làm nguyên tố khác bị thiếu.

2. Đất có pH không phù hợp:

   • Đất quá chua (pH < 5.5) → Mg, Mo, Ca, Bo dễ bị bất động.

   • Đất kiềm (pH > 7.5) → Fe, Zn, Mn, Bo bị kết tủa, cây không hấp thu được.

3. Bón phân mất cân đối:
   Lạm dụng một số loại phân như Lân, Kali, Đạm nitrate (NO₃⁻) sẽ gián tiếp gây thiếu các nguyên tố khác.

2. Các cặp thiếu dinh dưỡng hay gặp nhất

2.1. Bộ ba trung lượng và Kali: Mg – K – Ca

Đây là nhóm thiếu phổ biến nhất, đặc biệt trên đất cát, đất bạc màu hoặc giai đoạn cây nuôi trái mạnh.

Triệu chứng thiếu tổng hợp Canxi, Magie, Kali trên cây trồng

• Cơ chế:
  Mg²⁺, K⁺ và Ca²⁺ cạnh tranh trực tiếp khi hấp thu.

  • Bón nhiều Kali → Mg và Ca bị hạn chế hấp thu.

  • Bón vôi quá nhiều → đẩy Mg ra khỏi vùng rễ.

• Triệu chứng đi kèm:

  • Thiếu Mg: lá già vàng giữa gân, gân xanh rõ (khảm ngược).

  • Thiếu K: mép lá cháy nâu từ ngoài vào trong, chóp lá khô.

  • Thiếu Ca: lá non xoăn, mép cháy, đỉnh sinh trưởng chết khô, trái thối đít.

Thực tế:
Cây cà chua, ớt, dưa hấu, sầu riêng thường gặp thiếu K + Ca → vừa cháy mép lá, vừa trái bị thối đít.

2.2. Nhóm vi lượng đất kiềm: Fe – Zn – Mn

Nhóm này rất dễ thiếu trên đất pH cao, nhiều Lân hoặc tưới nước giếng chứa bicarbonate.

• Cơ chế:

  • Đất kiềm làm Fe³⁺, Zn²⁺, Mn²⁺ kết tủa, cây khó hấp thu.

  • Bón Lân nhiều càng làm Zn và Mn bị khóa.

• Triệu chứng đi kèm:

  • Thiếu Fe: lá non vàng giữa gân, gân xanh đậm.

  • Thiếu Zn: lá non nhỏ, đọt lùn, vàng khảm, đôi khi có đốm trắng.

  • Thiếu Mn: đốm vàng nhỏ li ti, nhất là trên lúa → bạc lá sinh lý.

Ví dụ thực tế:
Vườn cam, xoài, sầu riêng trên đất kiềm thường thấy lá non vàng giữa gân (Fe) kèm theo vàng khảm và đọt nhỏ (Zn).

Quan sát theo tầng lá:

• Lá non nhất → nếu vàng giữa gân, nghĩ ngay đến thiếu Fe.

• Lá bánh tẻ → nếu lá nhỏ, vàng khảm, đọt lùn → nghi thiếu Zn.

• Lá hơi già hơn → nếu có đốm vàng li ti → nghi thiếu Mn.

2.3. Canxi (Ca) – Bo (B)

Hai nguyên tố này luôn song hành, đặc biệt quan trọng cho hoa, trái và đỉnh sinh trưởng.

Triệu chứng thiếu Boron và Canxi trên cây trồng

• Cơ chế:

  • Ca và Bo không di động trong phloem, chỉ đi theo dòng nước trong xylem.

  • Hạn hán hoặc tưới nước không đều → hoa và trái không nhận đủ Ca và Bo.

  • Thiếu Bo → Ca không phát huy hiệu quả trong việc tạo mô chắc khỏe.

• Triệu chứng đi kèm:

  • Thiếu Bo: hoa rụng hàng loạt, trái dị dạng, đỉnh sinh trưởng chết khô, rễ non thâm nâu.

  • Thiếu Ca: lá non xoăn, mép cháy, trái nứt hoặc thối đít.

Thực tế:
Ở cây sầu riêng, bưởi, xoài, cam thường thấy rụng hoa + trái dị dạng + thối đít cùng lúc.

2.4. Molypden (Mo) – Lưu huỳnh (S) – Đạm (N)

Liên quan trực tiếp đến trao đổi đạm trong cây.

• Cơ chế:

  • Mo tham gia enzyme chuyển NO₃⁻ → NH₄⁺.

  • S là thành phần của amino acid, kết hợp với N để tạo protein.

  • Thiếu Mo hoặc S → cây dù có đạm vẫn không tổng hợp được protein, giống như có nguyên liệu mà không có nhà máy chế biến.

• Triệu chứng đi kèm:

  • Thiếu Mo: lá non vàng úa, chóp trắng bạc, mép cháy thủng lỗ, mặt dưới rỉ dịch nhựa.

  • Thiếu S: lá non vàng đều, lá già vẫn xanh.

  • Thiếu N: lá già vàng đều từ gốc lên.

Thực tế:
Rau họ cải, đậu, lúa vùng đất phèn thường thiếu Mo + S, lá non bạc trắng, mép thủng, cây còi cọc.

2.5. Lân (P) – Kẽm (Zn) – Sắt (Fe)

• Cơ chế:

  • Bón nhiều Lân (DAP, lân supe) → Zn và Fe bị kết tủa, cây không hấp thu được.

  • Đất pH cao càng làm tình trạng thiếu nặng thêm.

• Triệu chứng:

  • Lá non vàng giữa gân (Fe).

  • Đọt nhỏ, lá non vàng khảm, gân xanh (Zn).

  • Cây chậm lớn, rễ yếu.

2.6. Bộ ba giai đoạn nuôi trái: K – Mg – Bo

Trong giai đoạn cây nuôi trái mạnh, nhu cầu Kali cao khiến Mg và Bo bị thiếu kèm theo.

Hình ảnh mô phỏng triệu chứng thiếu Kali, Magie và Boron trên cây trồng

• Triệu chứng:

  • Thiếu K: mép lá cháy nâu, trái kém ngọt.

  • Thiếu Mg: lá già vàng giữa gân.

  • Thiếu Bo: hoa rụng nhiều, trái dị dạng, dễ nứt.

Thực tế:
Sầu riêng, cam quýt, nho thường gặp bộ ba này → vừa cháy mép lá, vừa vàng khảm, vừa rụng hoa non.

3. Ảnh hưởng của pH đất đến thiếu dinh dưỡng

• Đất chua (pH < 5.5): dễ thiếu Mg, Mo, Ca, Bo.

• Đất kiềm (pH > 7.5): dễ thiếu Fe, Zn, Mn, Bo.

• Đất khô hạn: thiếu Ca và Bo xuất hiện nhanh ở hoa và trái.

Lời khuyên:
Kiểm tra và điều chỉnh pH đất định kỳ để dinh dưỡng tan và hấp thu hiệu quả.

4. Tóm tắt các cặp thiếu dinh dưỡng hay gặp

1. Mg – K – Ca: cạnh tranh trung lượng và Kali.

2. Fe – Zn – Mn: đất kiềm hoặc bón nhiều Lân.

3. Ca – Bo: mô non, hoa, trái thiếu cùng lúc.

4. Mo – S – N: rối loạn chuyển hóa đạm.

5. P – Zn – Fe: dư Lân làm khóa Zn và Fe.

6. K – Mg – Bo: cây nuôi trái, hút Kali mạnh.

5. Cách xử lý khi thiếu kết hợp

• Không bổ sung đơn lẻ một nguyên tố, mà cần:

  1. Phân tích đất và lá để xác định chính xác nguyên nhân.

  2. Dùng phân trung lượng tổng hợp (Ca-Mg-S) hoặc phân vi lượng hỗn hợp (Fe, Zn, Mn, Bo).

  3. Điều chỉnh pH đất về mức phù hợp 5.5 – 6.5.

  4. Bón phân cân đối, chia nhiều lần theo giai đoạn cây.

Kết luận

Việc nhận biết các cặp thiếu dinh dưỡng đi kèm là kỹ năng quan trọng trong chăm sóc cây trồng.
Bà con nên kết hợp quan sát triệu chứng, phân tích đất và lá, đồng thời điều chỉnh pH và bón phân cân đối.
Bổ sung đúng loại phân bón và đúng thời điểm sẽ giúp cây phục hồi nhanh, ra hoa đậu trái tốt, tăng năng suất và chất lượng nông sản.