Cây Bạc hà

Họ: Hoa môi Lamiaceae L.

1. Nguồn gốc lịch sử

Cây bạc hà được con người sử dụng và biết đến rất lâu đời. Người La Mã, Do Thái, Ai Cập, Trung Quốc và Nhật Bản là những dân tộc đầu tiên biết sử dụng cây Bạc hà. Dựa theo các tài liệu lịch sử thì cây Bạc hà được sử dụng từ khoảng 2000 năm trước.

2. Phân loại thực vật

Bạc hà có nhiều chủng khác nhau: Bạc hà Âu, Bạc hà Á, Húng chanh, Húng dổi, Húng láng, Húng quế. Hiện nay Bạc hà được chia làm 2 nhóm lớn:

2.1. Nhóm Bạc hà Âu (Mentha piperita L.)

- Dạng thân tím hay đỏ: thân màu xanh sẫm, từ tím đỏ đến đỏ, cụm hoa mọc thành bông ở đầu cành có màu đỏ nâu. Lá khô chứa 2,5% tinh dầu với hàm lượng mentola 48 - 68%.

- Dạng xanh hay trắng: thân màu xanh, lá dài, màu sắc lá sáng hơn, răng cưa sâu hơn, đỉnh ngọn có nhiều lông. Hoa nở màu trắng, cần nhiều dinh dưỡng hơn Bạc hà tím, nhưng năng suất thấp hơn.

2.2. Nhóm Bạc hà Á

Thân cao từ 10 - 70, thân vuông mọc đứng hay hơi bò, có khi phân nhánh, trên thân có nhiều lông. Lá mọc đối cuống dài, từ 2 - 10mm, phiến lá hình trứng hay thon dài, mép có răng cưa, hoa mọc vòng ở kẽ lá. Có 2 dạng tím và xanh. Tỷ lệ tinh dầu 5 - 7%, hàm lượng mentol trong tinh dầu cao 75 - 85%. Điển hình của nhóm này là Bạc hà Nhật.

2.3. Nhóm Bạc hà khác

+ Bạc hà xanh (Mentha Viridis L.): Bạc hà xanh giống Bạc hà Âu, lá có cuống ngắn, quăn hơn, nhọn và xanh thẫm hơn. Hoa có màu hồng đỏ nhiều lông hơn. Được trồng nhiều ở Mỹ, Braxin, Liên Xô, Anh. Trong tinh dầu loại này thành phần chính không phải là Metola mà là cacvon hay pulegon và linalona.

+ Bạc hà quăn: Thân thẳng, phân bố cành gọn có màu tím, cao tới 12 cm. Lá to không có lông, màu xanh thẫm, cuống ngắn, đuôi lá hơi tròn, phiến lá xẻ răng cưa rộng, bề mặt nhăn nheo. Hoa có dạng bông, phân bố trên đỉnh thân và cành, tràng hoa có màu tím hồng.

3. Đặc điểm thực vật học

- Rễ: Được cấu tạo từ thân ngầm. Phân bố lớp đất 30 - 40 cm phân nhánh như rễ phụ. Từ các đốt ngầm mọc thân khí sinh, thân ngầm không chứa tinh dầu, khi bộ phân thân khí sinh tàn lụi, thân ngầm vẫn sống qua đông. Tuy Bạc hà có chu kỳ sinh trưởng một năm, song sinh trưởng của thân ngầm và thân kí sinh lệch pha nhau.

- Thân: Thân chính và cành cấp I, II,…tạo thành bộ khung tán cây. Giữa thân chính và tán tạo thành hình dạng chop nón cho cây Bạc Hà. Tán càng lớn thì sản lượng càng cao. Thân thảo tiết diện vuông, sinh sản bằng phân nhánh ở phần gốc thân ngay trên hoặc dưới sát mặt đất.

- Lá Bạc hà: là cơ quan sinh trưởng quan trọng nhất làm nhiệm vụ quang hợp, hô hấp, thoát hơi nước và mang tinh dầu, là nguyên liệu chính để cất tinh dầu, chiếm 40 - 50% khối lượng khí sinh, tùy chủng lượng tinh dầu biến đổi từ 2 - 6%.

+ Lá đơn: mọc đối chéo chữ thập, cuống lá ngắn, lá hình trứng màu xanh thẫm có thể đỏ tím, xẻ răng cưa không đều, dài từ 4 - 8cm, rộng 2 - 4cm. Hai phía mặt lá các túi tinh dầu, mặt trên số lượng lớn hơn mặt dưới.

- Hoa: cụm hoa bồng hình chop, trên hoa có cuống ngắn, 5 đài cách hợp tạo thành hình chuông. Mặt ngoài đài hoa có lông bao phủ. Qủa Bạc hà là quả bế 4 ngăn, hạt bé có khối lượng: 1000 hạt= 0,06 - 0,07 gr.

4. Đặc điểm sinh trưởng phát triển

Bạc hà có 4 giai đoạn sinh trưởng: Mọc - Phân cành - làm nụ - nở hoa.

- Thòi kỳ mọc mầm: Từ lúc cây mọc đến khi định rõ hang trồng, quá trình mọc bắt đầu ở 10 độ kéo dài khoảng 10 - 15 ngày. Sau khi trồng các đốt thân ngầm bắt đầu mọc rễ phụ và mầm. Để Bạc hà ra rễ và nảy mầm tốt cần chú ý đến độ ẩm của đất, thiếu ẩm (40 - 50 %) rễ không phát triển  và sau đó không kích thích được phát triển của mầm.

- Thời kỳ phân cành: Sau khi mọc khoảng 45 đến 55 ngày, bộ rễ đã phát triển đầy đủ, cây non bắt đầu phát triển mạnh về chiều cao, các mầm nách bắt đầu phát triển cành lá mới.

- Thời kỳ làm nụ: kéo dài 10 đến 15 ngày. Tốc độ ra lá của cây ở giai đoạn này chậm lại và sau đó dừng hằn, tuy nhiên cây vẫn tiếp tục tăng lên về kích thước của thân lá và khối lượng, cũng như tỷ lệ tinh dầu.

- Thời kỳ hoa nở: hoa Bạc hà nở kiểu vô hạn. Hoa cành chính nở trước sau đó theo thứ tự cành nào ra trước nở trước và đi từ gốc lên ngọn.